Charakterystyka warunków zycia i pracy CAO w swojej ojczyźnie

Tak jak każdą starożytną rasę, Owczarka Środkowo-azjatyckiego tworzyły wzajemnie na siebie oddziałując, dwie potężne siły - potrzeby życiowe człowieka i surowa przyroda regionu. Bardzo wielu z nas, Azja Środkowa wydaje się rajskim zakątkiem – EDENEM, skoro już okazała się kolebką starożytnych kultur Wschodu. Nasza wyobraźnia żywo rysuje palące słońce, piasek i egzotyczne rośliny uginające się pod ciężarem soczystych owoców. Gdybyż ta fantazja odpowiadała rzeczywistości!!!

W rzeczy samej podobny obrazek trudno znaleźć nawet w oazach zajmujących zaledwie niewielką część powierzchni regionu.

Także Ci , którym wyobraźnia ukazuje infernalny pejzaż : piasek bez końca i krańca i pobielałe kości ofiar piaskowych burz – również nie trafiają w dziesiątkę .Trudno znaleźć większą różnorodność krajobrazów i warunków pogodowych niż w Azji Środkowej i Kazachstanie!!!

Region w którym powstała rasa Owczarek Środkowoazjatycki jest ogromny. Z zachodu na wschód rozpościera się mniej więcej na 3000 km, a z północy na południe na więcej niż 2000 km.

W naszych czasach są to terytoria następujących państw: Kazachstanu, Kirgistanu, Uzbekistanu, Tadżykistanu, Turkmenistanu i Rosji.

Odbędziemy wyimaginowaną podróż po Azji Środkowej trzymając się kierunku z północnego zachodu na południowy wschód. Nasza droga rozpoczyna się na piaskach i solniskach Baskunczaku. Zdaje się, że w tych prawie pozbawionych życia przez większą część roku miejscach, każda działalność gospodarcza skazana jest na niepowodzenie. Jednak kraje te od dawien dawna słynęły z baraniny o zadziwiającym wręcz smaku!!

A gdzie owce, tam i psy!!!

Bagna Niziny Nadkaspijskiej, zwykłe i słonawe, nikogo nie pozostawiają obojętnym.

Jest to raj dla najprzeróżniejszych ptaków, znajdujących obfitość pożywienia i pewne kryjówki w zaroślach, przekraczających wysokość trzech metrów trzcin.

Jednak nie uda się nam spokojnie pozachwycać swoistym powabem tego zakątka przyrody, gdyż trzciny dają schronienie miriadom owadów - krwiopijców. Precz z tego komarowego cesarstwa - naprzód, idziemy dalej!!!

Coraz częściej napotykamy języki piasku, póki pustynia całkowicie nie wyprze ostatnich słonych topieli.

Przed nami KARAKUM, nie mylcie tych piasków z powszechnie znaną pustynią KARA-KUM. Przy całym podobieństwie nazw KARAKUM nie jest aż tak strasznym miejscem.

Po prostu zimą jest tu niewiele śniegu, ot i pojawiła się nazwa w tłumaczeniu na język polski: KARAKUM oznacza "czarne ziemie". Dla owiec ziemie te są niemal błogosławieństwem, a nie nieszczęściem, gdyż owce nie potrafią w zimie wykopywać trawy spod śniegu.

Dalej - PŁASKOWYŻ USTIURT

Ziemia ta wznosi się nad otaczającą równiną i oddzielona jest od niej wysokim urwiskiem, dokładnie jak zaginiony świat Conan Doyle'a. Prastare jaszczury oczywiście tu nie zamieszkują, lecz legendy o różnych cudach i osobliwościach okrywają płaskowyż niczym mgła...

Na USTIURT trudno się dostać, przybywa tu niewielu obcych ludzi.

Klimat na USTIURT jest także specyficzny, odmienny od klimatu otaczającej płaskowyż równiny. Latem jest tu stosunkowo chłodno, zimą dmą nieustannie silne wiatry, częste są ostre mrozy.

Ziemie nad JEZIOREM ARALSKIM - przerażający symbol ekologicznej katastrofy...

Jezioro Aralskie - Uzbekistan - Kazachstan

Wcześniej rozkwitała tu hodowla zwierząt, kipiało życie... Po zagładzie jeziora nastąpiło spustoszenie i wyludnienie - odpłynęła woda, gleby uległy zasoleniu, silne wiatry niosą słony pył. Lecz w kilku miejscach wciąż jeszcze wypasa się owce i razem z Czabanami pracują ich niezastąpieni pomocnicy – Owczarki środkowo-azjatyckie.

Posuwamy się dalej - przed nami delta wielkiej AMU – DARII.

Tutaj jeszcze w początkach wieku w "tugainych " zaroślach występowały turańskie TYGRYSY!!! Obecnie tygrys zniknął, a "tugai" po dawnemu istnieją, dając zamieszkałym w nim zwierzętom wszystko co niezbędne do życia.

TUGAI - to najciekawsze miejsce. Drzewa, krzaki, wszystko oplecione masą wijacych się lian, całkowicie zarośnięte trzciną. Poruszanie się wewnątrz jest tutaj utrudnione, a częstokroć i niebezpieczne. Widoczność nie więcej niż zaledwie kilka metrów.

Kirgiski koń z regionu Tugai wys. 135cm

W tugajach jest zajęcie i dla owczarka środkowo azjatyckiego, tylko że w tym przypadku, nie pracuje on tutaj ani jako pasterz, czy stróż, a pies NAGONKOWY!!! Para owczarków środkowo-azjatyckich zdolna jest zatrzymać w miejscu, aż do przybycia człowieka dorosłego dzika, którego według starej myśliwskiej tradycji trzeba potem zakłuć.

NIZINA UZBOJ

Zboczymy na chwilę z obranego kierunku i ruszymy Niziną UZBOJU na południowy zachód. Ledwie kilka stuleci temu - mgnienie oka na zegarze przyrody - niosła tutaj swe wody rzeka Amu - daria. Ziemie te były wtedy urodzajne i bogate - dostarczały wszystkiego co niezbędne do dobrobytu człowiekowi. A potem, rzeka zmieniła koryto, a w ślad za wodą, UZBOJ opuściło życie. Teraz rozciągają się tutaj subtropikalne pustynie, nadające się jeszcze do chowu owiec, a także przetrwała jednak w tych miejscach pewna działalność gospodarcza.

SUCHE SUBTROPIKI

Oto wreszcie i okolica pretendująca do miana "rajskiego zakątka" - suche sub tropiki. Egzotyczne rośliny czują się tutaj wspaniale, nieźle przyjęły się i owocują palmy daktylowe- wszak zimą temperatura rzadko spada poniżej zera.

SZLAKIEM KARAWAN

Powrócimy do delty Amu-darii i pójdziemy w górę rzeki. Znajdujemy się na granicy dwóch wielkich pustyń: Kara-Kum i Kyzył-Kum.

To właśnie te piaski, już bardzo dawno temu stały się dla Europejczyków symbolem Azji środkowej. Starożytnym szlakiem karawan posuwamy się na wschód, do błogosławionej oazy bucharskiej. Szlachetna Buchara, jak ją ongiś nazywano, prastare miasto, skrzyżowanie wielu handlowych szlaków - zdumiewa niepowtarzalnym kolorytem.

Bukchara - Uzbekistan

Dla nas oaza ta jest interesująca nie tylko przez swą historię, ale i dawne tradycje gospodarki wiejskiej. Chyba żadna miejscowość w Azji Środkowej nie wydała takiej ilości ras zwierząt domowych, wśród nich: BUCHARSKIEGO OSŁA, bardzo rosłego i obowiązkowo białej maści, słynną na cały świat OWCĘ KARAKUŁOWĄ, kosmato nogiego bucharskiego GOŁĘBIA , zadziwiająco pięknego w swym mieniącym się czekoladowo- białym upierzeniu.

Systemy górskie: PAMIR - dach świata

Czym dalej na południowy wschód, tym bliżej do gór.

U źródeł Amu – darii schodzą się odnogi największych systemów górskich: Hindukuszu, Karakorum, i Tien-szan. Region ten to jeden z najbardziej wysokogórskich zamieszkałych regionów kuli ziemskiej.

od lewej: Lodowiec górski w pasmie Tien-Szan, Góry Tien-Szan

Ostatnim punktem naszej marszruty w tym kierunku jest PAMIR albo DACH ŚWIATA. Większość letnich pastwisk znajduje się tu na wysokości około 4000 m. nad poziomem morza, a niekiedy i więcej, przełęcz położona poniżej 3000 m uchodzi za wielką rzadkość.

Podczas spędu kierdle w ciągu kilku dni częstokroć wspinają się albo opuszczają z amplitudą 3000 m w linii pionowej. Można wyobrazić sobie z jaką szybkością zmieniają się w takiej sytuacji wszystkie warunki klimatyczne!!! (lecz o klimacie szczegółowiej opowiemy później)

KIRGISTAN

Jeśli ruszyć teraz na północ, to przeprawiwszy się przez najwyższy Ałtajski grzbiet trafimy do KIRGISTANU. Tu napotkamy zupełnie inny świat...

Pomiędzy grzbietami gór ukryte są doliny z soczystą zieloną trawą. W tym miejscach dobrobyt człowieka zależał od dawna nie tylko od kierdla owiec, ale i od tabunu koni.

Niewysokie kosmate konie, może niezbyt piękne, za to szybkie, niestrudzone i doskonale przystosowane do stałego przebywania pod gołym niebem.

POGÓRZE KAZACHSKIE

Dalej na północ leży POGÓRZE KAZACHSKIE - pozostałości prastarych, prawie zniszczonych gór. Te pustynne miejsca poprzecinane są z rzadka niewielkimi rzeczkami. Szczególnie zadziwiający wygląd nadają pagórkowatej rzeźbie terenu OSTAŃCE – rozrzucone tu i tam kamienne bryły. W ogóle OSTAŃCE często przybierają wielce dziwaczne formy, więc i nad tutejszymi czas potrudził się znakomicie. Stopiły się one niby i rozpłynęły pod ciężarem minionych setek milionów lat. Jednak pomiędzy kamiennymi głazami pozostaje dosyć miejsca dla trawy, także i tutaj jak wszędzie w Środkowej Azji, hoduje się owce.

GRUNTY, FAUNA, FLORA, KLIMAT

Ten szybki "spacer" po mapie Azji Środkowej nie pretenduje oczywiście do wyczerpującego zaznajomienia z regionem - jego celem jest zaledwie uświadomienie sobie w jak najbardziej ogólnych zarysach całej jego różnorodności.

GRUNTY

Oprócz krajobrazów warte zainteresowania jest pozyskanie wiadomości o gruntach, roślinności, występujących tu drapieżnikach - one wszystkie wyznaczają warunki pracy psa. A zatem, pomimo tego że duża część regionu zajmują pustynie nie ma tam aż tak wiele piasku. Zresztą piaski, nawet bardzo gorące nie są najtrudniejszym do przemieszczania się gruntem. Mniej więcej to samo co o nich można powiedzieć też o zwykłych glebach – jedyną ich odrębnością jest skrajna suchość.

Znacznie trudniejsze są inne właściwe dla regionu grunty. Na przykład gliniaste tereny kamiennej zgoła twardości, na słońcu rozżarzające się niby patelnia albo solniska, na tyle aktywne chemicznie, że przy najmniejszym urazie wyżerają w skórze wrzody. Dość częste są również tereny kamieniste. Wszystkie wymienione grunty stawiają bardzo wysokie wymagania wytrzymałości psa, zwłaszcza jego łap. Niełatwa jest też praca w górach, wszak w Środkowej Azji oprócz ostańców, których powierzchnia jest silnie wygładzona, występują młode góry o stromych stokach, ostrych skałach, częstych lawinach kamieni. Tutaj krzepkość, umiejętność balansowania, natychmiastowa reakcja na niebezpieczeństwo są do życia niezbędne.

FLORA

Kilka słów o florze. Roślinność Azji Środkowej, co jest zrozumiałe, interesuje nas tylko na tyle, na ile może ona utrudniać i komplikować życie psa, a takiej jest tu więcej niż pod dostatkiem.

Praktycznie na całym obszarze Azji Środkowej rośnie nieskończona ilość rozmaitych roślin trawiastych, krzewów i drzew, uzbrojonych w cały arsenał kolców, cierni oraz haczyków różnej długości, grubości, konfiguracji i wytrzymałości. Wszystkie one zdolne są sprawić zwierzętom niemało cierpień, wpijając się w skórę, zaplątując w sierść i wydzierając ją. W stepowej, chłodniejszej części regionu rozpowszechniona jest ostnica. Jej srebrzyste wiechy wydają się takie niewinne..., tak ślicznie falują i kołyszą się nawet przy słabym wietrze... Jednak gdy dostanie się w sierść zwierzęcia "ość" ostnicy, spiralnie skręcając się i rozkręcając przy najmniejszych zmianach wilgotności, szybko zbija sierść w kołdun, który wciąż grubiejąc może spowodować powstanie wrzodu. Przeszedłszy przez palenisko tysiącletniego doboru naturalnego owczarek środkowo azjatycki nie boi się tych "narzędzi tortur", jego futra nie czepiają się kolce.

FAUNA

Nawet dzisiaj Azja Środkowa obfituje w zwierzęta drapieżne, na tyle duże, aby wyrządzić szkodę stadom, a też i zaatakować człowieka. Setki lat temu gatunki zwierząt, które w naszych czasach stały się zupełnie rzadkie lub zostały wytrzebione stanowiły realne zagrożenie.

W pierwszej kolejności odnosi się to do turańskiego TYGRYSA i LAMPARTA – całkiem nie dawno / z historycznego punktu widzenia / przychodziło owczarkowi środkowo-azjatyckiemu walczyć z tymi wielkimi kotami.

Są doniesienia, że w naszych czasach, chociaż nieczęsto, zdarza się psom ścierać z hienami pręgowanymi i z tych potyczek Owczarki Środkowoazjatyckie wychodzą zwycięsko.

W regionach górskich poważne zagrożenie dla owiec stanowi niedźwiedź, ryś, a w innych miejscach śnieżny bars. Broniąc kierdla, psy pokonują i tych groźnych przeciwników, chociaż częstokroć za cenę własnego życia.

Na jagnięta mogą niekiedy napadać mniejsze koty: karakal, kot błotny, manul...

Powszechnie spotykane w tym regionie szakale oczywiście nie są niebezpieczne dla dorosłych owiec, lecz mogłyby one istotnie szkodzić młodym, gdyby nie czujność psów.

Największym jednak niebezpieczeństwem dla kierdla są wilki!!! Oto dlaczego: Owczarek środkowoazjatycki jest w pierwszej kolejności wołkodawem!!!

KLIMAT REGIONU

Jeszcze jednym czynnikiem mającym wpływ na warunki życia i pracy psów jest klimat regionu. Główną jego cechą jest ostra kontynentalność. Tylko na zachodnim skraju regionu klimat nieco łagodnieje z powodu bliskości morza Kaspijskiego. Nie jest bynajmniej łatwo przystosować się do nagłych "skoków" temperatury w ciągu doby - różnica pomiędzy temperaturą w dzień i w nocy może wynosić, zwłaszcza latem od 25 do 30 st. C. Wielkie są też wahania roczne - amplituda średnich miesięcznych temperatur najcieplejszego i najzimniejszego miesiąca przekracza 30 st. C. Kontynentalność klimatu zaostrza dodatkowo rzeźba ukształtowanie terenu. Obecność gór ograniczajacych Azję Środkową od południa i południowego wschodu oraz brak jakichkolwiek zapór od północy sprawia, że zimne północne powietrze bez przeszkód rozprzestrzenia się po równinach i zatrzymuje w przedgórzach, nie przenikając dalej na południe. Latem chłodne powietrze bardzo szybko ulega ogrzaniu, lecz zimą odbywa się to nadzwyczaj powoli. W rezultacie zimą temperatura jest tu znacznie niższa niż zwykle na tych szerokościach. Ta niewielka ilość opadów, które spadają w tym suchym regionie, rozkłada się nader nierównomiernie na pory roku. Prawie wszędzie największa ilość opadów przypada na wiosnę. Zimą nie tylko w górach, ale i na równinach nierzadkie są śnieżne burany. W górach granica wiecznych śniegów przebiega na wysokości powyżej 3000 m. Mimo tego, w centralnym Tienszanie latem wolne od śniegu przełęcze zdarzają się nawet na wysokości ponad 4000 m, a w Pamirze granica wiecznych śniegów przewyższa często 5000 m. W ten sposób wiele letnich pastwisk znajduje się na bardzo dużej wysokości i przekoczowanie owiec, z letniego pastwiska na zimowe, czy na odwrót, samo w sobie jest zadaniem dosyć skomplikowanym.

Opady w rejonach górskich rozłożone są nadzwyczaj nierównomiernie - na zachodnich stokach jest ich znacznie więcej, dlatego roślinność jest tutaj dość bogata. Wschodnie zbocza są bardziej suche. Centralna część pamirskiego płaskowyżu jest w ogóle jednym z najsuchszych górskich rejonów Świata.

Istnieje wzajemny związek w klimatycznej relacji między górami i równiną - latem następuje wynoszenie ciepłego, suchego powietrza z pustyń w regiony górskie.

Góry Tien-szanu i Pamiru zatrzymują na swoich krańcowych grzbietach przychodzącą z zachodu wilgoć i gromadzą ją w lodowcach, które topniejąc służą za podstawowe źródło zasilania środkowo-azjatyckich rzek.

Pod względem przynależności do stref klimatycznych wyróżnia się w Azji środkowej:
- północny Turan i górski obszar Tien–szanu, położone w strefie umiarkowanej, oraz
- południowy Turan i obszar górski Pamiro-Ałtaju położone w strefie subtropikalnej.

Klimat strefy umiarkowanej

Na terenach północnego Turanu / pustynie Kazachstanu /, zimy są mroźne - temperatura może spadać do –40 st. C i bardziej. Śnieg nie zalega jednolitą pokrywą, silne wiatry często go zwiewają. Lato natomiast jest dosyć upalne - średnia miesięczna temperatura lipca wynosi około +27 st. C. Jesień w rejonach północnych następuje wcześnie, częstokroć w początkach września.

Obszar górski Tien-Szanu

Zimą na wysokości do 1000 m temperatura jest nieco cieplejsza niż na równinach. Na zachodnich stokach grubość pokrywy śnieżnej może osiągać od 2 do 3 metrów, podczas gdy na stokach wschodnich miejscami zupełnie brak śniegu. Latem przy wysokiej insolacji jest dosyć wilgotno. Na wysokości 2000 m pierwszy śnieg może spaść już we wrześniu, do tego czasu kierdle powinny odejść z zachodnich stoków gór.

Klimat strefy subtropikalnej

Południowy Turan - pustynie Azji Środkowej

Zimą zwyczajne są skoki temperatur - amplituda maksymalnych i minimalnych temperatur styczniowych w wewnętrznych rejonach wynosi 50 st. C, na Wybrzeżu Kaspijskim -40 st. C. Absolutne styczniowe minimum równe jest –25 st. C, maksimum + 25 st. C, a średnia styczniowa temperatura w większości rejonów to nieco powyżej 0 st. C. Latem, stale utrzymuje się upalna pogoda - średnia temperatura lipca to około +30 st. C. Maksimum wynosi ponad +50 st. C. W dzień powierzchnia pustyni nagrzewa się do +70 st. C, opady prawie nie występują, wilgotność powietrza spada do 20-25% przy czym powietrze jest silnie zapylone. Jesienią silne dobowe wahania temperatur, możliwe ochłodzenie do –25 st. C w ciągu jednej doby.

Górski obszar Pamiro – Ałtaju

Zimą na wysokości do 1000 m średnia styczniowa temperatura wynosi nieco powyżej 0 st. C. W miarę zwiększania wysokości bardzo gwałtownie się ochładza, na wysokości ok. 2000 m szybko utrwala się pokrywa śnieżna, która w otwartych na zachód dolinach osiąga głębokość kilku metrów. Latem często dmą wiatry przynoszące gorące i silnie wysuszające powietrze. Pomimo niewielkiej ilości opadów roślinność w górach nie wysycha. Latem, w przeciwieństwie do zimy, temperatura powietrza obniża się wraz z wysokością stosunkowo powoli - na wysokości 3600 m średnia temperatura lipca wynosi +13 st. C, natomiast dzienne maksima sięgają +30 st. C.

Warunki wypasania trzody

Ponieważ rasa ta powstała w pierwszej kolejności dla potrzeb hodowli trzody, to trzeba jeszcze wspomnieć o szczególnych cechach tej gałęzi gospodarki w regionach środkowo azjatyckich. Otóż historycznie nie ukształtowała się tutaj tradycja przygotowywania suchych pasz na okres zimowy. W północnym Turanie, owce po prostu przeganiano w mało zaśnieżone regiony. Poczynając od wczesnej jesieni kierdle przesuwały się na koczowisko ku tzw. "czarnym ziemiom", czyli do krain, gdzie praktycznie nie leży śnieg i tam trzymano je całą zimę. Z nadejściem błogiej wiosny, owce odkarmiały się na młodej trawie, odbywał się wtedy masowy wykot.

Z nasileniem upału powiększone stada znów wyruszały na koczowisko, tym razem ku nie wysychającym źródłom wody.

W południowym Turanie zimowe koczownictwo z dala od głębokiego śniegu jest z reguły nie aktualne, gdyż praktycznie wszędzie owce mogą znaleźć dość karmy. Wiosna z jej obfitością trawy jest bardzo krótka. Nadchodzi lato i szybko wysuszona roślinność, woda staje się najwyższą wartością.

Koczownicze wędrówki przypadają natomiast w południowym Turynie na lato – w poszukiwaniu nie wypalonej trawy i ku nie wysychającym studniom. Dla regionów górskich charakterystyczne są wysokościowe koczowiska kierdli. Wiosną owce z równin i niższych partii, w miarę wypalania się roślinności wspinają się w górę, a jesienią schodzą z powrotem ratując się przed możliwymi nagłymi opadami śniegu.

W górach Tien-Szan, najlepsze zimowiska znajdują się na wschodnich i południowo-wschodnich niskich górach i przedgórzach do wysokości 1000 m. Nie ma tu praktycznie śniegu i jest stosunkowo ciepło. Najlepsze letnie pastwiska leżą na zachodnich stokach gór i na znacznie większej wysokości.

W górach Pamiro-Ałtaju zimowe pastwiska znajdują się zwykle nie wyżej niż 1000 m na stokach zachodnich i nie wyżej niż 2000 m na wschodnich. Ponieważ latem w większości rejonów roślinność na tej wysokości jest prawie całkowicie wypalona, dlatego pastwiska na wysokości 3000 m, a nawet 4000 m, nie są rzadkością.

Jesienią przekoczowania w dół w większości miejsc, powinny odbywać się bardzo energicznie - w porę i szybko! Jeżeli kierdel odejdzie z obszarów wysokogórskich za wcześnie, na dole jest jeszcze zbyt sucho, natomiast opóźniający się kierdel ryzykuje zgubę w opadach śniegu.

Jak widzimy, jest oczywiste że warunki pracy owczarka Środkowo-Azjatyckiego w jego Ojczyźnie są bardzo różnorodne i zmienne i praktycznie zawsze surowe. Wymagają od psa bezwzględnej wytrzymałości i sprawności fizycznej. Nie ma tam miejsca na słabe i chore zwierzęta - natura jest i w tym przypadku bezlitosna.

Literatura: E. N. Myczko, W. A. Bielenkin: Sriedneazjatckaja Ovczarka (Moskwa – 1998r.)

Tłumaczenie: Marta J. Majewska (M.J.M.)
Opracowanie: Małgorzata Dustet